Lokman Polat

Romana Azad Ehmed Elî a bi navê ”Berxikê Kesk” di nav ”Weşanxaneya Hîro” de, bi alîkarîya dezgeha ”Semakurd” hatîye weşandin. Pirtûk 170 rûpel e. Romannivîser Azad Ehmed Elî romanê di navbera salên 1992’an – 1994’an de li Qamişlo nivîsîye û wek pirtûk di sala 2008’an de hatîye weşandin. Di pirtûkê de li ser nivîskarî agahdarî tunene. Herweha li ser ”Weşanxaneya Hîro” jî ti agahdarî tune. Ji bo ”Semakurd” di du rêzan de hatine nivîsîn ku, ”Dezgeha Semakurd ya çand û huner Dubaî / Îmarat arabîya” Ji vê kurteagahîyê dîyar dibê ku ev dezgeheke kurdan e û li Dubayî ye.

Romana ”Berxikê Kesk” romaneke xwezayî ye, tê de dîmenkişandina xwezayê bi şêweyekî berfereh hatîye ravekirin. Ji xwe roman bi dîmenkişandina bajarokê Dêrikê dest pê dikê, paşê bi dîmenkişandina gundê Mezirayê didomê. Milet li Dêrikê (Ev Dêrik ne Dêrika Çîyayê Mazî a li Bakurê Kurdistanê ye, lê belê Dêrika Rojavayê Kurdistanê ye) li xwendekarên xwe, ên ku bawernameya Bakaloryayê bi dest dixin, bi şahî û govendê pîroz dikê. Piştî şahîya pîrozkirinê çar xwendekar diçin gundê Mezirayê. Di nav xwendekaran de yek bi navê Kûvî heye. Kûvî kurê şivanê gund e û dibistan xwendîye dixwaze bibe doktor. Li gorê gundiyan ew bûye doktor jî. Hemû gundî paşgotinî, galegalî û gotegotî dikin, dibêjin ku kurê şivanî xwend û bûye doktor.
Nivîskar/vebêj bi berferehî dîmenkişandina gund û gundîyan û çemê Dicle û sînorên di navbera Tirkîya (Bakurê Kurdistanê) û Sûrîya (Rojavayê Kurdistanê) dikê. Min li jor got ku ev romaneke naturalîst e. Di nav ekola wêjeya cihanê de bi navê ”ekola natoralîstîyê” ekoleke wêjeyî heye. Li gor rêbaza şêweyê vê ekolê bi sedan, belkî bi hezaran berhemên wêjeyî /roman, çîrok, helbest, şano,../ hatine afirandin.
Damezînerê Naturalîstîyê Emile Zola ye. Wî prensîbên xwe di pirtûka xwe a bi navê Romana Ezmûnî de rave kirîye.  Di Naturalîzmê de Realîzmeke tund heye. Romana Azad Ehmed Elî  ”Berxikê Kesk” de jî di gel Naturalîzmê, realîzmeke xurt heye. Ji bo ev ekola wêjeyî, Naturalîzm baş bê têgihiştin, ez dixwazim çend gotinên din jî pêşkêşî xwendekaran bikim.
Natûralîzm tevgereke wêjeyî ye ku di sedsala 19’an de li Fransa dest pê kirîye. Ji tevgera realîzmê pêştir çûye. Birêveberê tevgera Natûralîzmê nivîskarê navdar Emîle Zola ye. Natûralîzm û realîzm wek hev tên hejmartin. Lê di hinek waran de jî jê cudatî nîşan didê.
Li gor natûralîzmê, mirov - wek bûyerên xwezayî - hebûnên hoyên pêwîstî ye. Divê nivîskar kesa/ê ku digirê destê xwe, bi kûrî binirxînê. Rewşa jîyana wî a civakî vekolê. Divê nivîskar gava tîpên kesayetîyên ku diafirînê ji rastîyên zanistî sûdê werbigirê. Ev ekol di hêla fêlosofîyê de li ser bingehê materyalîzm û determînîzmê bilind bûye û hetanî dema me hatîye domandin.
Niha em vegerin naveroka romana ”Berxê Kesk”. Gotineke bav û kalan heye, dibêjin: ”Berxê nêr ji bo kêrê ye.” Şivan gundîyan vedixwînê xwarinê, lê goştê berxan nadê wan, goştê bizinan didê wan û ji wan re dibêjê :”Kurê min Kûvî nahêlê ku em berxan şerjê bikin, loma min goştê karikan da we.” Herçendî gundîyan paşgotinî kiribin û gotibin kurê şivan bûye doktor, lê na ew nebûbû tiştek jî. Wî bakelorya qedandibû û diçû bajarê Helebê ku li wir xwe li zanîngehê tomar bikê.
Di romanê de di beşê ”Bajarê Hema” de dîmenkişandina bajêr, bi berferehî tê kirin. Kûvî li zanîngehê pisporîya seytar hilbijartîye. Kûvîyê ku li bajarê Hema xwendekar e, pêşî tenêtî dikişînê, ji bajêr hez nakê, lê paşê di nav pêvajoya demê de ji bajarê Hema hez dikê. Ew ji ber ku ji dewaran jî hez dikê, wêneyên dewaran di mala xwe de, di menzelê/odeyê de daldiqînê.
Navê lehengê romanê ”Kûvî” ye. Min di jîyana xwe de nebihîstîye ku kurdekî navê kurê xwe Kûvî lê kirîye, yan jî navê kurdekî Kûvî ye. Nivîskar ev nav li kur dîtîye, ji kur anîye, çawa hatîye hişê wî? Mirov dimînê şaş û matmayî.
Kûvîyê ku ereb jê re ”Kufî” dibêjin, sê mehên ku di kolejê de xwendekar e, dixwînê. Rojekê Birêveberê dibistanê bang wî dikê û jê rê dibêjê: ”Tu ne welatîyê Sûrî yî, tu di nifûsê de ne qeydkirî yî, nikarî di dibîstanê de bixwînî.”
Li Rojavayê Kurdistanê kurd li ser axa xwe bûbûn wek bîyanî. Dewleta dagirker a Sûrî ew nedikirin welatî û di nifûsê de qedya wan çê nedikir. Ew li wir wek tune dihesibandin. Ti mafê wan li wir tunebû, nasnameya wan tunebû.
Li Bakurê Kurdistanê dewleta dagirker a Kemalîst digot: ”Hûn tirk in, tirkên çîyayî ne.” Anku hûn hene lê wek tirk hene, ne kurd. Li Bakur jî wek kurd ti maf li ser navê kurdîtîyê tunebû, lê wek tirk hebû, wek tirk welatî bû. Li Rojavayê Kurdistanê dewleta erebên Baas ji kurdan re nedigot hûn ereb in, digot; ”hûn tunene, hûn bîyanî ne, ne ereb in, ne welatî ne.”
Kûvî ji dibistanê diavêjin û ew ji bajarê Hema korpoşmanî vedigerê gundê xwe. Paşê ew diçê bajarê Lazkîyê. (Ev bajar bajarê navenda Alewîyên Sûrîyê û malbata Esad e. Çi sosret ku di şerê navxweyî ê li Sûrî de li vî bajarî qet şer derneket, pevçûn çê nebû. Dîyar e ku runiştvanên bajêr ji sedî 90 alewî ne, alîgirên Baas û malbata Esad in, loma li wir şer pêk nehat.)
Kûvî li Lazkîyê li Enstîtuya dewaran dixwînê. Xwendevanên ku di vê dibîstanê de dixwînin dibine doktorê dewaran ango dibine beytar. Lê mamosteyê wir ê ereb nijadperest û faşîst e, dijî kurdan e. Ew mamoste li hemberî kurdan bi kîn û nefret e.
Neteweperestî, nîjadperestîya neteweyên serdest ku Kurdistan dagir kirine, tirk, faris û ereb, her sê jî li dijî kurdan in, li ser kurdan dijminî dikişînin. Tirk li dijî kurd, ermenî û cihûyan in, ereb li dijî kurd û cihûyan in, faris li dijî kurd û cihûyan in. Lê neteweperestîya kurdan ne li dijî wan e. Kurd dijminîya tirk û ereb û farisan nakin. Di hêla neteweperestîyê de kurd ne miletî ne, gerdûnî ne. Kurd wan wek birayên xwe dibînê, lê ew kurdan wek dijmin dibînin. Neteweperestîya miletê serdest û bindest cuda ye. Di neteweperestîya kurdan de şoventî û nijadperestî û kîndarî tunene, hêleke demokratîk heye. Lê di neteweperestîya miletên serdest ên dagirker de şovenîzm û faşîzm û nijadperestî hene.
Kûvî li dibistanê çav berdidê keçeke çavkesk. Ew ji Kûvî re wek berxika kesk e. Ji xwe Kûvî dibê evîndarê wê keça çavkesk û roman navê xwe ji wir werdigirê. Lê belê divê li gor zayenda nêr û mê, nav ”Berxikê Kesk” ne ”Berxika Kesk” ba. Evîndara wî keça çavkesk ereb e, alewî ye.
Roman bi giranî li ser xwendekarîya Kûvî, û ku havînê kar û xebata ji bo lêçûnên xwendina xwe derxê tê ravekirin. Kûvî ciwanekî çavnebar e. Barhilgirîyê dikê, bar ji kamyonan vala dikê, bar li kamyonan dikê, gelek karên curbicur dikê û çar hezar lîreyê Sûrî qezenc dikê. Ew ji bavê xwe re dibêjê ku wî bi cefaya xwe 4.000 lîre qezenc kirîye. Du hezarî didê bavê xwe û jê re dibêjê; ”Mî/mêşin, berx bikirê, du hezar jî ji bo lêçûnên xwendinê besî min e.”
Navê evîndara Kûvî Zihûr e. Vebêj carinan Zihûr û carinan jî Zuhûr dibêjê. Êdî ev herdu nav bi erebî ne, têne çi maneyî ez nizanim.(*) Zihûr ji Kûvî re dibêjê ku kurapê wê dixwazê bi wê re şû bikê, lê ew wî naxwazê. Dibêjê: ”Ez û tu bi rastî dikarin jîyaneke hevpişk damezrînin? Gelo hezjêkirina me dê me bigişînê şikirinek durist? ” (Binêrin rûpel 90.)
Belê, evîndara Kûvî, Zihûr keçeke ereb e. Malbata wê ji kurdan hez nakin. Kurapê wê di îstixbarata Sûrî de dixebitê û li dijî kurdan e. Li gor wan û pirîya ereban, kurd ”sîyasî ne, qaçaxçî ne, dijwar in, serhişk in, mêrkuj in, hev dikujin, ..” . Bi kurtî û kurmancî; gelek gotinên nebaş li ser kurdan dibêjin.
Di romanê de xortekî kurd ku bi dilgermî dixwazê bixwînê, bibê seytar û di pêvajoya xwendinê de çi astengî derdikevin pêşberî wî tê dabaşkirin, tê ravekirin. Bêdewletbûn weha ye. Kurdên reben ji destê dagirkerên xwedî dewlet çi dikişînin!
Maye 5 roj ku Kûvî dibistanê biqedînê, dîsa wî ji dibistanê diavêjin. Sedem, ji ber ku kurd e, bîyanî ye. Birêveberê dibistanê dibêjê: ”Biryar Emnî ye, ferman ji Emin Elsîyasî (*) hatîye, wan biryara berdana te ji Enstîtuyê daye.”
Piştî derxistina ji dibistanê, Kûvî pelûputên xwe dikê telîsekî, nivîna xwe digirê û ji Lazkîyê diçê Helebê. Lê li Helebê ji bo razanê otêl wî nagirin, napejirînin ji ber ku nasnameya wî tuneye û ew bîyanî ye. Belê li bajarê Helebê ”kesî ew li hotelê nerazand, bê nifûs bû, ji bo raketin û razana bê nifûsan gerek bû îzîn/îcaze û destûr ji çend alîyên ewlekarî yê bê xwestin, muwafeqa Emnî gerek bû.” Kûvî ji bo dîtina cihê razanê li çareyekê digerê, ji kurdekî ji Dêrikê ku xwedîyê otêlekê ye ji ye fêr dibê, diçê wir û bê ku di lênivîsa otêlê de bê tomarkirin, li wir bi dizî, bi qaçaxî radizê.
Di dema xwendina romanê de min arezû dikir; ka gelo evîna Kûvî û Zihûrê çi pê hat? Rojekê Kûvî ji hevalê xwe Mendo nameyek wergirt, di nameyê de tê gotin ku Zihûrê mêr kir. Bêbextîya ereban di hêla evînê de jî xwe nîşan didê.
Piştî demekê Kûvî dibê ”Mielimê wekîl” (fêrkerê demkî), dezgeha perwerdeyê wî dişînê gundekî dûr ê ereban. Gund nêzîkî sînorê Sûrî û Îraqê ye. Rojekê Muxaberat tên Kûvî digirin, li Qamişlo di cihê avahîya Muxaberatê de pê şkence dikin. Wî bi damezrandina partîyeke bi dizî sûcdar dikin. Xwedêgiravî Kûvî damezrînerê wê partîyê ye. Jê re dibêjin ”We partîya kesk damezrandîye. Tiştê te kirîye hemû tev nivîsandîye…hûn di partîyek kesk de dixebitin, ev partîyên han ewin yên ku Cihûwan li Ewropa damezrand ne…rastîyê bibêjê, yan tu ne ma ronahîya rojê bibîni..” (Binêr rûpel 155)
Piştî şkenceya çend rojan Muxaberat Kûvî berdidê. Lingên wî werimî ne. Ew diçê gundê xwe lê ji bavê xwe re nabêjê ku Muxaberatê ew girt û pê şkence kirine. Lingên wî baş dibin, dîsa diçê gundê ereban û di dibistanê de fêrkerîyê dikê heta ku dibistan serê havînê tên girtin. Ew jî diçê gundê xwe ê li ber çemê Dicle.
Kûvî li gundê xwe ye. Rojekê diçê ser çem, du zarokên piçûk baz didin tên ser beravê û jê re dibêjin: ”Leşker hatin pirsa te kirin.” Kûvî tê digihêjê ku ew Muxaberat in. Kûvî cil û bergên xwe derdixê dikê buxçeyekê, digirê destê xwe û xwe bera nav avê didê. Dema ew xwe diavêje nav çem ji dûr ve mêrên Muxaberatê ew dît û berê guleyan dan wî. Ew guleyan bera wî didin lê ji bo ku dûr e gule nagihêjinê, lê nakevin. Kûvî avjênîyê dikê, di nav çem de ji mêrên Muxaberatê û ji gund dûr dikevê, ji ber çavan wenda dibê. Ew diçê li cihê ku çemên Dicle û Xabûr dibin yek û av hîn bêhtir dibê, dikevê ber şîpa avê, ”laşê wî tevizî, canê wî qerisî, dilê wî hate guvaştin…xwe bi avê re berda, çeng di ser pêlan re hildida jor, her tişt di laş û canê wî de ditevizî bû…devê wî qerisî bû..di nav babilîskek tarî de diçû xwar, li ser gerava nedîyar di fitilî, newalek bê deselat ew dikşand, kûrahîyek bê binî bû…ew hêdî hêdî di vexwar.. ’’ (Binêr rûpel 172 / 173)
Ji ber ku termê Kûvî nayê dîtin û êdî ti nûçe jê dernakevê, piştî wendabûna wî, ew dibê efsane. Gelek çîrok û gotin li ser wî tên gotin. Hinek dibêjin: ” Kûvî li berava Dicle li bajarê Mûsilê hatîye dîtin… Kûvî li çîyayê bêxêr e… Kûvî zû ava Dicle û Xabûrê Zaxo derbas kir û gihişt Pêşmergeyan…Kûvî li cem serok Mesûd Barzanî dimînê…Kûvî bûye zabitekî mezin ê Pêşmergeyan…”(Binêrin rûpel 174)
Di romanê de sahneyek erotik a baş û xweş heye. Dema Kûvî û Zihûrê diçin beravê derya, Zihûr dikevê nav avê, paşê herdu li ber deryayê tazî li cem hevdu dirêj dikevin, dîmenkişandina xweşikbûna laşê Zihûra çavkesk, pêlên şahwetê ku xwe li hest û gîyanê Kûvî radipêçê, di hiş û mejî de daxwaza wî a pevşabûnê û hwd, baş û xweş hatîye rave kirin.
Romanên romannivîserên Bakurê Kurdistanê ji hêla ravekirina erotîzm û sahneyên erotik de qels in, hişk in, ziwa ne. Pirîya romannivîserên Bakur muhafazakar in, hinek olperest in, hinek di nav qeyd û zincîrên partî û rêxistinan de neazad in, îdeolojîk in, û hinek jî wek Hesenê Metê şermok in. Hesenê Metê jin û mêrik dikê hundir û êdî li paş derî çi dibê şerm dikê, nabêjê. Di vê hêlê de romanivîserên Rojavayê Kurdistanê nûjen in, serketî ne. Bi taybetî jî romanên Helîm Yusif û Bavê Nazê di hêla sahneyên erotîk de, di ravekirina hunera erotîzmê de berhemên serketî ne, hêjayê xwendinê ne.
Di romana Azad Ehmed Elî a bi navê ”Berxikê Kesk” de jîyan, serpêhatî û serborîyên dramatîk ên kurdekî ciwan tê ravekirin. Sedema drama Kûvî û sedemên wendabûna wî wek çarenûsa hemû kurdan e ku kurd jîyanên dramatîk dijîn, lêdanan dixwin, şkenceyê dibînin, tên kuştin…Belê sedem bêdewletbûna kurdan e. Bê xweserî, bêparmayîna ji mafên neteweyî û demokratîk e…
Bêdewletbûn e ku lew re jî kurd ewqas sitem û zorê, tehdan û şkenceyê dibînin. Ew ji ber ku kurd in jîyanên dramatîk dijîn. Dema min ev romana hêja xwend û qedand gotinên kurdekî li Helebê ku min ew nas kir hat bîra min. Wî kurdî ji min re got : ”Muxaberatê ez girtim, deh sal di hebs û zindanê de razam, min nizanî sûcê min çi ye? Ji bo çi wan ez girtime û bi çi tawanbar dikin? Ez hêj jî nizanim.”
Min jî jê re got : ”Ji ber ku tu kurd î tu girtin, ji ber ku kurd bê dewlet in, kurd bê parêzer in, ji bo ku mafên kurdan tunene, loma wan tu girtin. Ji bîr meke, kurdbûn û bêdewletbûn, bersiva her tiştî ne. Çareserî jî dewletbûn e, serxwebûn e.”
Romana Azad Ehmed Elî a bi navê ”Berxikê Kesk”, romaneke naturalîst û realîst e, hêjayê xwendinê ye. Ez hêvîdar im ku ev romana hêja rojekê li Bakurê Kurdistanê jî werê weşandin û bikevê destê xwendevanên Bakurê Kurdistanê.
Piştî vê romana Azad Ehmed Elî (anko piştî sala 2008 heta îro) wî romaneke din nivîsîye lê weşandîye, neweşandîye ez nizanim. Bi hêvîya ku ew romannivîserîya xwe bidomînê.
 (*) Ji bo ku ez bi arebî nizanim min ji dostê xwe î hêja birêz Ferhad Şîrîn pirsî. Li gor agahdariya ku wî da min; Zihûr pirjimara peyva ”Zehra” ye. Zehra bi kurdî ”Kulîlk” e.
(*) Emîn Elsiyasî beşek ji muxaberata Suriyê ye.