Sereke | Beşź Erebī | Beşź Çandī | Gotarekī Rźke | Erşīv

Sereke

Ger



 

 
 

Gotar: Ji dīroka kurdī / Kesayetī ū helwest.. Xelek 29 .. Mela Idrīsź Bedlīsī .. keysebaz bū,yan siyasetmedarekī piragmatīk bū?

 


Dr. Ehmed Xelîl
Werger: Heyder Omer
 
Du boçûnên hevdij: Hevpeymana Osmanî – Kurdî, û rola Mela Idrîs rastî nakokiya kurdî dibe:
1.Boçûna dijberan: Xewdiyên vê boçûnê weha dibînin, ku Mela Idrîs destekekî Osmanî bû, bi vê hevpeymanê karmendiya miltê Kurd nekiriye, lê karmendê dewleta Osmanî û rêbaz ayînî sunne bûye, da ku mal û mewalan û cîgehên bilind li ba dewleta Osmanî werbigire, di heman demê de erka wî ew bû, ku mîrnižînên Kurdan bidana ser hev, da li hember xweziyên Sefewiyan û Osmaniyan rawestîna, û eger ew mîrnižînan xweser bimanan, heye (belkî) di sedsala nozdemîn de bibana motika dewleta Kurdistan a azad.


2.Boçûna alîgiran: Dîrokzanê Kurd Ela Dîn Secadî (1907 – 1984 z) dibêje: “Hukumeta Yawuz (Selîmê Yekemîn) dê tevayîya van mîrnižînan daqirtandana, û navên wan jî nedihêžt”. Dr. Se-idî Herotî jî weha diçe, ku wê hîngê, rista fewdal li Kurdistanê  kend datanîn pêž yek-kirina mîrnižînên Kurd li hember talanên derveyî, û dibêje: “Destdanîna desthelata Osmanî ser Kurdistanê bivê nevê bû, vê lomê pejirandina desthetala Osmanî, li gor hevpeymana navborî, ji dêvla serîdanîna bo desthelata yekser, çareya herî baž bû”. 


Dr. Se-idî Herorî bi ser ve dike, ku tevî ku di wê hevpeymanê de bendên berjewendiyên Osmaniyan diparêzin hebûn jî, lê ewê hevpeymanê rewžeke ji serdestiya Sefewiyan bažtir, ji bo Kurdistanê peyda kir, û rola polîtîka Mela Idrîs “wê demê li gor berjewendiya Kurdan bû”, ewî li gor boçûnên hin dîrokzanan “bingehên netewa kurdî” durist kir, lê mîrên Kurdan, bi sedema hevdijayetiyên berdewam, ew destkefî neparastin.

Rasteqînên dîrokî:

Da ku hevpeymana Osmanî – Kurdî durist were nirxandin, divê du rasteqînên dîrokî li ber çavan bin:

1.Ҫi bûyer bûye, bila bibe, divê li gor heyama serdema xwe û nîrên  ew pêkhanîne  were gengežekirin; çi ew nîran êkologî bin, û çi çandeyî, polîtîkî, aborî, civakî, herêmî û navdewletî bin.

2. Polîtîk “huner gengazî” ye, di her dan û standineke polîtîkî de, sê bijare li pêž kesê diplomat hene: Yekemîn: Bijareya qezecê / ziyanê. Duwemîn: Bijareya qezenca hindik / qezenca pir. Sêyemîn: Bijareya ziyana hindik / ziyana pir.

Êdî werin em  hevpeymana Osmanî – Kurdî li ber ronahiya van herdu raseteqînan gengeže bikin:

1.Ji hêla Kurdistanî de: Civaka Kurdî, di serdema yekemîn nîvê sedsala (16z) de, bi piranî civakeke êlîtî živantî gundîtî bû, hevdijayetiyên êlîtî pir û tûj bûn, bi ser de jî cudahiyên olî û rêbazên ayînî (sunne, žî-e, eyzîdî, kakayî, elawî) hebûn, û abora Kurdistanê yekeke živantî û gundîtî lawaz bû, û her weha rewža çandê jî bi gelemperî wusa bû.

Êkologiya çiyayî ya dijwar jî tev li wan hêmanan bû, pê re jî cudahî û perçebûnên Kurdan pir girêk bûn, û nehêžtin penahekî polîtîkî  Kurdistanî diyar bibe, ku karibe yek-kirina Kurdan, an jî bi kêmanî  yek-kirina bežê mezin ji Kurdan di çarçewa hevbendiyeke êlîtî mezin de pêk bîne, wek ku pêžiyên wan Med bi rêvebiriya pêžewayê zîrek Dehyako (Deyako) di sedsala (8 b.z) pêkhanîbû.

Di dema rêkeftina hevpeymanê de (1515 z) hin penahên êlîtî kurdî di bin sîbera dewleta Sefewî de bûn, û hinek jî di bin sîbera dewleta Osmanî de bûn, û bežê sêyemîn jî mîrnižînên xweser bûn, û gava sultan Silêman Qanûnî sala (1535 z) dest da ser Îraqê, evan mîrnižînên jêrîn hevgirêdan li gel dewleta Osmanî ragihandin:

1. Mîrnižîna Erdelanî li Žehrezorê (rojhilatê Silêmaniyê).

2. Mîrnižîna Soran li Rawendizê ( Hewlêra naka).

3. Mîrnižîna Baban li Silêmaniyê.

4. Mîrnižîna Behdînan li Amîdê.

Li bakurê Kurdistanê hukumdar û Begên Bazokî, Dunbilî, Bedlîs, û Mehmûdî, bi ser dewleta Sefewî de bûn, û li rojhilat û bažûrê Kurdistanê jî hukumdarên Sinindecê û Mukrê û Gelhurê û Loristana biçûk û Biradost û Zengene û Mîrên Mensûrî  bi ser wê dewletê de bûn.

Hižyariya kurdistanî netewî/nižtimanî bi gelemperî lawaz bû, û mêldariya êlîtî serdest bû, ev mêldarî jî li gel ya olî û rêbaza ayînî girêdayî bû, û entilcênsiya kurdî  bo damezirandin û pêžvebirina pirojeya Kurdistanî netewî/nižtimanî ne amade bû. Yekemîn armanca mîran û serok-ežîran ew bû, ku desthilat û destkeftiyên xwe biparêzin, û bi hêzeke herêmî mezin ve bêne girêdan, da bi alîkariya wê hêzê li ber hevdu rabin.

2.Ji hêla herêmî û navdewletî de: Kurdistan dikeve navbera sê deryayên, ku ji hêla ciyopolîtîkî de giring in (Deryaya Rež, Kendav û deryaya Spî), û dikeve navbera pênc deverên, ku ji hêla cioypolîtîkî de giring in ( Welatê Farisan, Qefqas, Anadol, Sûriyeyê û Îraqê), û ji dema diyarbûna Sahnižînan de (beriya 25 sedsalan b.z) cîgehê ciyopolîtîkî yê Kurdistanê li serê Kurdan  bûye û dibe, belaya mezin, û wê hîn jî wusan bibe.


Her hêzeke herêmî, ku li yekê ji van pênc deveran derdiket meydanê, hewl dida ku dest bide ser Kurdistanê, û tê re derbas çar herêmên din bibe, û gava peymana sala (1515z) bi rê ket, herdu dewletên Sefewî û Osmanî, li Rojavayê Asiyayê du hêzên herî destdirêj bûn, û ji bo dagîrkirina Kurdistanê hevçavsor bûn.

Wê hîngê hêzên dagîrker, ên Ewropayê negîhabûn Rojavayê Asiyayê. Dagîrkerên Pirtuxalî, li derdora sala (1500z)  delavên bažûr ên Cezîra Areban dagîr kiribûn, û ber bi Bažûr-rojilatê Asiyayê de çûbûn, û pažê derdora sala (1600z) Holendî bi ber pozê wan de derketin, û derdora sala (1700z) jî Îngilîz bi ber pozê Holendiyan de derketin, û nakokiya dagîrkirin di nav van hêzan de ji Kurdistanê ve dûr bû.

Nirxandina hevpeymanê:

Dem û dewrana Kurdistanê wê hîngê wusa bûn: Ji hêla hundirê Kurdistanê de (Žerpezebûna erdnîgarî, aborî, êlîtî, olî, rêbazên ayînî) serdest bû, û ji hêla herêmî de ji (du hêzên mezin hebûn, û herduan jî çav li dagîrkirina Kurdistanê bûn), digel hindê jî hêzên navdewletî mezin tune bûn. Eger hebana jî, bi sedema nakokiyên olî navbera Kurdan û cîranên wan ên xiristiyan, wê xwe ndabana kêleka Kurdan, wek çawa Îgilîstanê helwesta xwe li hember Kurdan ji sedsala (19z) de diyar kiribû. Lêgervanê Emerîkî Robert Olson di pirtûka xwe (Emergence Kurdish Nationalism) de gelekî nîžanên wê helwerstê belgihandine. (me ev pirtûka bi sernavê: Dîroka têkožîna netewî kurdî, bo zimanê erebî wergerandiye).

Ev dem û dewran û rastiyan me digihênên vê boçûne:

Em nikarin çavan li ser rola xweziyên Mela Idrîs, ên kesayetî (bidestxistina cihên berpirsiyariya bilind di dewletê de, mal û milk) bigirin, û ne jî dikarin li ser rola rêbaza wî ya ayînî sunnî bigirin, ewa ku di erêkirina mîrên Kurdan de bo rêkeftina hevpeymanê û tevlêbûna dewleta Osmanî hukardar bû, wek ku Selaheddînê Eyyûbî perwerdbûyê serdema cengên (Îslamî - Xiristiyanî) bû, Mela Idrîs jî perwerdebûyê serdema cengên rêbazî ayînî (Sunne - Žîe) bû.

Lê divê em ji bîra nekin jî, ku Mela Idrîs, bi pîvanên serdema xwe, hem rewženbîrekî berz bû, û hem jî dîplomatek bû, ku herdu dewletên Sefewî û Osmanî baž dinasî, û di heman demê de rewža gelemper a Kurdistanê û nakokiyên tûj û pir awa (pir form) jî baž dinasî. Vê lomê, û bi nerîneke piragmatîk, û li gor rêbaza (bijareya gengaz û bažtir), bi baweriya min girêdana rêkeftinê li gel sultan Selîmê Yekemîn, wê hîngê ji bo Kurdan, bijareya ziyankêmtir bû.

Mela Idrîs dizanîbû, ku dewleta Osmanî hêzdartir e, û wê nakokiyên navbera Kurdan bi kar bîne, û mîrnižînên kurdî dagîr bike, û wê hukumdariya yekser bi darê zorê bide ser wan, û tevdîrên xerabtir li ser çand û nirx û civaka Kurdistanî bimežîne. Û di rêbaza dîplomakît a pendiyar de, žûna pirensîba “yan her tižtî qezenc bikim, yan jî ne tižtek” nîne, belê pirensîba “Qezenca hindik, ji ziyana hemî tižtan çêtir e“ serdest e.

Gava ez (di dema nivîsîna van gotarê de) nakokiyên îro yên kurdpartiyane û nakokiyên êlîtî kurdî yên sala (1515z) didim hember hev, bê ku cudahiya navbera herdu serdeman, ji hêla pêžveçûna zanînê û hižyariya netewî li ba Kurdan, ji bîra bikim, ez dibînim, ku wê hîngê bijareya Mela Idrîs ziyankêmtir bû. Eger em îro nikarin partiyên Kurdan bi pêdiviya girêdana (Kongira netewî Kurdistanî) qayîl bikin, gelo Mela Idrîs dê çawa karîba, beriya çar sedsalan, mîr û serokên ѐžîrên Kurdan, bi yek-kirina refê Kurdan li hember Sefewiyan û Osmaniyan qayîl bikirana? 

Belê, ew hevpeyman, ji Kurdan bêtir berjewendiya dewleta Osmanî bû, lê ji bo Kurdan tekbijare bû, û pižtî rêkeftina hevpeymanê derdora (15) salan, Osmaniyan destên xwe dan ser mîrnižînên Kurdan yek li pey a din, û di serdema sultan Mehmûdê Duwem de (1808 – 1839z) de dest dan ser ên hemiyan, û ya dawî mîrnižîna Bedirxaniyan bû, ku Osmaniyan sala (1847z) dest dan ser wê jî.

Tevî vê jî, ageha netewî kurdî, di sîbera wan mîrnižînên nîvxweser de, zindî ma, û di sîbera wan de sê pêžengên hižyariya netewî li Kurdistanê diyar bûn; Žerefxanê Bedlîsî (1543 – 1599z), û helbestvan Feqî Teyran (1590 -1660z), û helbestvan Ehmedê Xanî (1650 – 1707z), û di sîbera wan de jî serokѐžîrekî Kurd sala (1675z) ev ageha netewî bi vî awayî derbirand:

“Ez im împeretorê vê zemînê, ne sultanê Osmanî. Heye ew hêzdartir be, lê ez ji wî comerdtir im”.

 
Gotar Nerīne Xwediyź Xwene
 

Puanźn Nūēeyź

Asta Dengan: 0
Bi Tevahī Deng: 0

Ji kerema xwe re kurtedemeke xwe bide vź dengdanź:

Herī baž
Pir baž
Baž
Ne xirab
Xirab

Vebijark