Derveyî dîroka kilasîk ya hevbeş ya Hawza derya Wanê dîroka Bahçeserayê ya teybet dighê sedsala 6 an
Cara yekemîn di nivîsên dîrokî de navê Bahçeserayê (Miks) bi navên Moks yanjî Mokk weke mîrnişînek girêdayî şahnişîna Vaspûrakan derdikevê hemberî me.
Di dema pêşrewê Ebasî Mutewkkil de(847-861) Moks di nav bajarên vaspûrakan de tê destnîşankirin . di destpêkên sedsala dehan de mirê Moksê Zapranîk bi hêzên şahnişîna Vaspûrakan ve dijî imperatorê Bîzentî Basîl beşdarî şer bûye.di sala 1064 an de Mukus ya ketî bin destê Melikşah kurê Sûltar Alparslan de heta sala 1548 an bi dor kete bin parastina Axlatşahan, Eyyûbîiyan, Selcûqên Anadolê, Karakoyunlular**, Akkoyunlular*** û Sefewîyan.
Di sala 1539 an de bi bindestxistina Wanê ji aliyê sultan Suleymanê Qanûnî ve Mukus kete bin parastina impertoriya Osmanî. Lê ji sedama vekişîna hêzên Osmanî ji herêma Wanê ji ber nakokiyên ku derkertin holê bi şahê Nemsa re Mukus dîsa kete bin desthelatiya Sefewî de . dû re di sala 1549 an de bi vegerandina dewleta Osmanî ji Wanê re carek din bo destneguhertinê Mukus ktete bin kargêriya osmanî de.
Di sedsala 17 an de di parvekirina rêvebira Osmanî Mukus ne diyarbû behra kê ye bi şêweyekî boş hatibû hiştin (der-taserruf).
Piştî fermana rekxistinê guhertinên ku bûn di rêvebirîya Osmanî de , ji hol rabûna kargêriya mîrate de rê û resmên begitî ya Mukusê bi dawî hat.di destpêka sedsala 19 an de ji sedema qelsbûna rêvebira osmanî sala 1818, 1829 û bi teybetî 1843,1846 hinek komikên Ermenîyan serê xwe hildan.
Di destpêka sedsala 20 an de tevlî ku Osman paşa di sala 1855 an de ewleyî pêkanîbû jî di heyama dagirkirina Ûrisan de serhildanan berdewam kir û komkujî çêbûn.
Heta serhildana dawî gelê ji Ermenîyan, Kurdan û Turkan pêktê di Behçeseray de(Miks) bihev re mil bi mil jiyan.
Piştî rêxistinê Mukus bû weke navçeyekê alay ya Şatak(Çatak) ( Şaxê) ku girêdayî Beylerbeylikê ya Wanê . Di sala 1922 an de ji Çatakê hat sitandin û dan Gavaşê , û şûn de bû girêdaya qeza Perwarî ya Sêrtê , di sala 1946 an de dîsa dane Gavaşê . di sala 1987 an de bi navê Bahçesaray bû piçûktirîn qzaya Wanê).
** Karakoyunlular.. nijadek e wergera wê nizanim ji ber ku ev zarav e lê wata wê veqetandî kara=reş, koyun=mih
Wisa dibê xwediyên miha reş
*** Akkoyunlular ew jî wisa dibê xwediyên miha sipî ew jî nijadek in .
Ji Jêderên nivîsê: Bahçesaray Kaymakamlığı Resmi Web Sitesi/ Feqiye Teyran Kültür Festivali miks.mht